ΟΙ ΚΡΗΤΕΣ ΕΝ ΕΞΕΓΕΡΣΕΙ

«Οι Κρήτες εν εξεγέρσει»

Η έναρξη του κινήματος του Θερίσου, στις 10 Μαρτίου 1905, μέσα από τα ρεπορτάζ της εφημερίδας «Καιροί»

Του Αλ. Α. Ανδρικάκη andrikakis@patris.gr

Ήταν τέτοιες ημέρες πριν από 106 χρόνια, όταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος μαζί με τους στενούς του συνεργάτες Κωνσταντίνο Φούμη και Γεώργιο Μάνο, αλλά και εκατοντάδες Κρήτες, βγήκαν στο Θέρισο και κήρυξαν το κίνημα που μέσα σε λίγο χρόνο θα εξαπλωνόταν σ’ όλη την Κρήτη.

Πρώτη ημέρα του ιστορικού κινήματος θεωρείται η Πέμπτη 10 Μαρτίου 1905, όταν και συγκεντρώθηκαν και ζήτησαν την κατάργηση του καθεστώτος της αυτονομίας και την άμεση ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Παράλληλα κατήγγειλαν τον αυταρχισμό του πρίγκιπα Γεωργίου, ύπατου αρμοστή του νησιού, που λειτουργούσε ως απόλυτος μονάρχης. Τα γεγονότα αυτά, που κράτησαν επί μήνες και έγιναν το κεντρικό θέμα στο σύνολο των ελληνικών εφημερίδων της εποχής, αποτέλεσαν την αρχή του τέλους για την παρουσία του πρίγκιπα Γεωργίου και παράλληλα ανέδειξαν τον Ελευθέριο Βενιζέλο ως ηγετική πολιτική φυσιογνωμία στην Κρήτη. Ασφαλώς έγιναν η βάση για την ανάδειξή του, 5,5 χρόνια αργότερα, στο αξίωμα του πρωθυπουργού της Ελλάδας.

Το κίνημα του Θερίσου, που αρχικά αντιμετωπίστηκε με επιφύλαξη από άλλους Κρήτες αλλά σύντομα στηρίχτηκε από μια μεγάλη μερίδα τους, ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο Ιωάννης Σφακιανάκης, δεν ήταν κάτι το ξαφνικό. Ο Βενιζέλος είχε συγκρουστεί από το 1901 με τον πρίγκιπα, ο οποίος τον απέλυσε από σύμβουλο (υπουργό) και εφάρμοσε μια αυταρχική και σκληρή πολιτική, που περιόριζε σημαντικά τις ελευθερίες των Κρητικών. Ακολούθησε πολιτική διώξεων κάθε παράγοντα που του ασκούσε κριτική, ενώ προχώρησε και στο κλείσιμο εφημερίδων, καταργώντας, στην ουσία, την ελευθεροτυπία.

Η αυταρχική πολιτική του πρίγκιπα, η εκκρεμότητα στο εθνικό ζήτημα της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα, αλλά και η στάση των Μεγάλων Δυνάμεων (ΜΕΔ) οδήγησαν στη συγκρότηση ενός μετώπου της αντιπολίτευσης, το οποίο συσπειρώθηκε γύρω από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και τελικά στην επανάσταση του Θερίσου.

Το κίνημα διήρκεσε μέχρι τον Αύγουστο του 1905 και κατάφερε να υποχρεώσει τις ΜΕΔ να δεχτούν στο κρητικό σύνταγμα και στο πολίτευμα της αυτονομίας μεταρρυθμίσεις οι οποίες ενίσχυαν τις λαϊκές ελευθερίες. Την επόμενη χρονιά έγιναν εκλογές για συντακτική συνέλευση, η οποία τροποποίησε το σύνταγμα, ενώ η Κρήτη απέκτησε πλέον Πολιτοφυλακή (στρατό) οργανωμένη από αξιωματικούς του ελληνικού στρατού, αλλά και χωροφυλακή συγκροτημένη σε άλλη βάση πλέον.

Η ένωση δεν κατακτήθηκε τότε, αλλά ήταν πλέον ξεκάθαρο ότι οι Κρήτες δεν μπορούσαν να δεχτούν επ’ αόριστο αναβολή. Παράλληλα το αντιπριγκιπικό κλίμα που διαμορφώθηκε ήταν τόσο έντονο ώστε την επόμενη χρονιά, κι αφού οι Προστάτιδες Δυνάμεις αναγκάστηκαν να παραχωρήσουν στο βασιλιά των Ελλήνων το δικαίωμα του διορισμού του αρμοστή της Κρήτης (14 Αυγούστου 1906), ο πρίγκιπας Γεώργιος υποχρεώθηκε σε παραίτηση, στις 12 Σεπτεμβρίου 1906. Τον διαδέχτηκε ο μετέπειτα πρωθυπουργός της Ελλάδας Αλέξανδρος Ζαΐμης.

Ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο σε σχέση με τα αποτελέσματα της πολύμηνης εξέγερσης ήταν το γεγονός ότι οι ΜΕΔ αναγκάστηκαν να αναγνωρίσουν και άλλο συνομιλητή τους την Κρήτη, εκτός από τον πρίγκιπα. Ήταν ο Βενιζέλος και οι συνεργάτες του της «Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως». Ο μεγάλος πολιτικός και επαναστάτης επέβαλε στους προξένους των ΜΕΔ συνάντηση στις Μουρνιές στις 2 Νοεμβρίου 1905, στην οποία υπογράφηκε πρωτόκολλο αποδοχής των όρων που έθετε η επανάσταση. Ήταν το τυπικό τέλος του κινήματος. Τότε οι πρόξενοι, μετά από συνεννοήσεις με τις κυβερνήσεις τους, αποδέχτηκαν την επίσκεψη στην Κρήτη διεθνούς επιτροπείας που θα υπέβαλλε έκθεση για την κατάσταση στο νησί και τις αλλαγές που θα έπρεπε να γίνουν. Η επίσκεψη αυτή έγινε τον Φεβρουάριο του 1906 και επακόλουθο της έκθεσής της επιτροπείας ήταν οι νέες ρυθμίσεις στο πολίτευμα, με την οργάνωση Πολιτοφυλακής και κρητικής Χωροφυλακής, αλλά και η χορήγηση στο βασιλιά των Ελλήνων του δικαιώματος διορισμού του αρμοστή.

Τα γεγονότα που οδήγησαν στο κίνημα του Θερίσου ξεκίνησαν στις 26 Φεβρουαρίου 1905, όταν η «Ηνωμένη Αντιπολίτευσις» διεκήρυξε πως η μόνη ορθή λύση ήταν η ένωση, ενώ το πολίτευμα της αυτονομίας ήταν προσωρινό στάδιο. Και γι αυτό το λόγο ξεκινούσε αγώνα, ακόμη και με ένοπλες συναθροίσεις, που είχε στόχο και το δεσποτισμό του πρίγκιπα. Σε προκήρυξη προς τον κρητικό λαό αναφέρονταν:

«Οι υπογεγραμμένοι αποτελούντες την ηνωμένην εν Κρήτη αντιπολίτευσιν, συνελθόντες εν Χανίοις τη 26 Φεβρουαρίου 1905, αποσκοπούντες εις την εκπλήρωσιν του Εθνικού Προγράμματος αποφασίζομεν:

α) Πρώτον και κύριον μέλημά ημών έστω η επίτευξις του από αιώνων επιδιωκομένου σκοπού της ενώσεως της Κρήτης μετά της ελευθέρας Ελλάδος.

β) Αδυνάτου αποβαίνοντος του σκοπού τούτου, θέλομεν επιδιώξει την πολιτικήν προσέγγισιν της πατρίδος μας προς την ελευθέραν Ελλάδα, μεταβαλλομένης από διεθνούς απόψεως της σημερινής καταστάσεως.

γ) Μη εκπληρουμένου μηδέ του σκοπού τούτου θέλομεν επιδιώξει την αναθεώρησιν του ημετέρου συντάγματος κατά το πρότυπον του ελληνικού, όπως απαλλαγή ο τόπος του δεσποτισμού. Του προγράμματος τούτου την πραγμάτωσιν θέλομεν επιδιώξει και δι’ ενόπλων λαϊκών συναθροίσεων. Εν ταις ενεργείαις ημών δεν θέλομεν επιδιώξει προσωπική μεταβολήν, αλλ’ επελθούσης τοιαύτης θέλομεν αποκρούσει παντί σθένει και δια των όπλων έτι πάντα μη Έλληνα κυβερνήτην».

Η αρχή της ένοπλης εξέγερσης έγινε στις 10 Μαρτίου. Τα γεγονότα εκείνων των πρώτων ωρών θα παρακολουθήσουμε μέσα από τις στήλες της εφημερίδας «Καιροί» της Αθήνας, που κατέγραψε με τα ρεπορτάζ της επί μήνες την πορεία των γεγονότων. Ιδιοκτήτης και διευθυντής των «Καιρών» ήταν ο Πέτρος Κανελλίδης, που είχε εξασφαλίσει ανταποκριτές που του έδιδαν καθημερινά πολλές ανταποκρίσεις από το νησί.